Prirodne vrednosti Kraljeva, Goča i Golije na kocki

Inicijativa Pravo na vodu održala je 21. decembra predavanje i diskusiju pod nazivom “Kockanje sa prirodom nema dobitnika – Kraljevo, Goč, Golija i MHE” na temu zaštite prirode u ovom regionu, sa osvrtom na štetni uticaj derivacionih mini hidroelektrana.

Na kraju teksta pogledajte snimak celog događaja.

U događaju su učestvovali stručnjaci i aktivisti iz oblasti zaštite prirode: Milan Ružić iz Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije, profesor Predrag Simonović sa Biološkog fakultet Univerziteta u Beogradu, Bojana Minović, aktivistkinja inicijative Sačuvajmo planinske reke Kraljeva i Pavle Pavlović, turistički i planinski vodič, a razgovor je moderirala Iva Marković. Učesnici su publiku, koja je predavanje i diskusiju mogla da prati putem Zoom platforme i prenosa na Facebook stranici Pravo na vodu, uputili u prirodne vrednosti i lepote Kraljevačkog regiona kojima preti uništenje ako se izgradi preko 50 mini hidroelektrana predviđenih Prostornim planom grada Kraljeva. Deset postojećih MHE već su nanele neprocenjivu štetu ekosistemu ovog kraja.

O značaju Kraljevačkog kraja između Goča i Golije za zaštitu životne sredine i očuvanje prirode Balkana i Evrope govori formalni stepen zaštite, kako je i naglašeno u najavi događaja. Naime, na ovoj teritoriji se nalaze specijalni rezervat prirode Goč – Gvozdac, park prirode Golija i rezervat biosfere Golija – Studenica, staništa stotina vrsta ptica i riba, uključujući i zaštićene biljne i životinjske vrste.
​
Kako ističu aktivistkinje Prava na vodu, samo Brezanska reka ima oko 110 evidentiranih izvora vode: “Veliku vrednost imaju i vodotokovi koji nisu formalno zaštićeni, a koji čuvaju ekosistem čitavog kraja. Važnost se ne ogleda samo u prirodnim dobrima, već i značaju koje ove vode imaju za ljude koji žive pored njih, koji ih koriste za vodosnabdevanje, napajanje stoke i navodnjavanje njiva, ili za druge aktivnosti kao što su održivi turizam, planinarenje i odmor.”

Prvi je govorio Profesor Predrag Simonović sa Biološkog fakultet Univerziteta u Beogradu, koji se izučavanjem staništa i uticaja koje deluju na riblji fond bavi preko dvadeset godina. Sa kolegama i koleginicama sa Biološkog i Šumarskog fakulteta podatke o fondu pastrmki u planinskim rekama u Srbiji i njihovoj zaštiti prikuplja od 1998. godine.

Srbija ima relativno malu teritoriju, ali i veliki značaj za očuvanje nekoliko tipova potočmne pastrmke koji u njoj žive, objasnio je profesor. Ova vrsta je, nažalost, i najugroženija štetnim efektima MHE od svih ribljih vrsta u Srbiji. “Istraživanja su pokazala da su derivacione MHE umanjile populaciju pastrmki za 90% na svakom staništu pastrmke na kom su izgrađene”, izjavio je Simonović, dodavši i da poštovanje zakonom propisanih procedura ne igra ulogu u očuvanju ribljeg fonda, budući da ekosistem i u tom slučaju po pravilu biva narušen.
​
Simonović je objasnio mehanizam narušavanja staništa pastrmke na osnovu podataka iz istraživanja koje je prošle godine sproveo na nekoliko reka u okolini Kraljeva i Arilja zajedno sa kolegama dr Verom Nikolić, dr Ratkom Ristićem i dr Vukašinom Milčanovićem. U pitanju su na Gokčanica, Kolska, Sokolska i Brezanska reka, te Jošanica i Panjica.

Male hidroelektrane, pokazalo se, svuda imaju isti uticaj na temperaturu, kiseonik i elektroprovodljivost, odnosno rastvorljivost supstanci u rekama na kojima su izgrađene: temperatura vode na kraju derivacije je uvek veća nego iznad vodozahvata, dok je količina kiseonika veća iznad hidroelektrana. Najdrastičnija promena je u količini rastvorenih supstanci, kojih više ima ispod derivacije. Svakodnevnim rečnikom rečeno, u vodotoku van cevovoda ostaje mala količina vode, koja se brže greje (zbog čega gubi kiseonik), a sporije teče – zbog čega se i brže menja sastav vode.

Simonović je publici predstavio i slike sa terena, da bi skrenuo pažnju na očigledne probleme. U Kolskoj reci tako van cevi ostane oko 6 puta manje vode nego u njoj, a riblja staza je, mada izgrađena po propisima, u praksi za ribe neupotrebljiva.  Uz to što većinu ribljih staza, čija izgradnja zahteva ozbiljniji naučno-tehnološki pristup, ne bi mogle da koriste ni kada bi pokušale, domaće pastrmke, za razliku od atlantskih, nemaju migratorni instinkt i u riblje staze i ne ulaze. “Naše pastrmke se kreću stotinak metara gore-dole”, što obesmišljava taj kompenzatorni mehanizam za gubitke u populaciji koje izazivaju MHE.

Ni drugi kompenzatorni mehanizam, poribljavanje, nije bolji. U svrhe poribljavanja je, recimo, izgrađeno jedinstveno mrestilište, sa namerom da se iz njega pastrmkom poribljavaju sve ugrožene reke u Srbiji.  Međutim, “Svaki genofond pastrmke adaptira se na lokalnu reku i može biti sasvim drugačiji od genofonda prve susedne reke”, što je vrednost koja se poribljavanjem gubi.
​
Simonović je izjavio i da su iza ovakvih, očigledno nelogičnih odluka najčešće privatni finansijski interesi.

On se osvrnuo i na izostanak studija o zaštiti životne sredine i izostanak kvalitetnih studija. “Hidroelektrane su rađene na rekama koje jedva da imaju protok od sto do četristo litara vode u sekundi, i to pri velikim vodostajima, sa instalisanim snagama koje su tako male da po zakonu ne zahtevaju studije uticaja na životnu sredinu, a svesno se išlo na to da se uništavaju vode koje su u svakom smislu izuzetno vredne (uključujući i njihovu vrednost kao rezerve pijaće vode) da bi se postigli lični, materijalni interesi”, podsetio je Simonović.

Simonović je kritikovao neke od retkih izvršenih i dostupnih studija uticaja MHE na životnu sredinu. Tako se u studiji koja se odnosi na jednu MHE na Goliji iznosi neosnovan zaključak da će “pastrmka bolje živeti u dubljoj vodi”. Dok pomenutu studiju ne potpisuje biolog, nego građevinski inženjer, u publikaciji Hidroekološka studija mogućeg uticaja MHE “Lanište” na ekosistem Rupske reke mišljenje biolog iznosi mišljenje da će “pastrmka brže rasti i bolje živeti u manjoj količini vode koja ostane u koritu reke nakon stavljanja dela reke u cev jer će se manje mučiti i manje energije trošiti na plivanje”, pri čemu se navodi da populacija neće pasti “ispod optimalnog smanjenja broja pastrmke”, što je, upozorio je profesor, formulacija koji ne postoji u teoriji.

Milan Ružić iz Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije približio je publici specifičnosti planine Golije. Po njegovim rečima, u pitanju je jedna od retkih planina u Srbiji na kojoj još postoji veliki broj naselja čiji se stanovnici bave tradicionalnim delatnostima: šumarstvom, stočarstvom, voćarstvom. Budući da je uz to izuzetno bogata šumom i vodom, Golija je tokom čitave godine atraktivna za seoski turizam, a mogla bi da bude i centar povratka tradicionalnom načinu života za one koji bi to želeli.

Umesto toga, Golija je izložena intenzivnom šumarstvu, divljoj gradnji i opasnosti da se na njoj izgradi ski-centar. “Izgradnja infrastrukture za skijalište bi zahtevala seču stoletne šume u kojoj žive najvrednije vrste na našim planinama”, objašnjava Ružić. U pitanju su vrste koje sklonište traže u četinarskim, hladnim šumama kakvih ima samo nekoliko u Srbiji: “Ako to izgube mi ih trajno gubimo”. Na Goliji, uz to, zbog klimatskih promena nema dovoljno prirodnog snega, pa bi morao da se pravi veštački. To bi u praksi bi zahtevalo da se većina izvora i rečica kaptiraju i usmere u veštačke akumulacije. Zbog seče šume i remećenja vodotokova došlo bi do drastične fragmentacije staništa, životinje bi se uznemiravale pratećim saobraćajem, a životnoj sredini bi škodio i otpad kakav druga skijališta u Srbiji neometano proizvode.

Ružić je istakao da je Golija je napadnuta i divljom gradnjom i zapitao se kako je i da li moguće da se izdaju dozvole za gradnju u parku prirode: “Mi smo izgubili Kopaonik, Zlatibor je pretvoren u novi Dorćol ili Budvu, a Goliju gubimo na naše oči”.

​Predstavnik Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije je naveo i da Golija trpi pritisak i od intenzivnog šumarstva, koje često ne uvažava dovoljno ekološke funkcije šume. On je kritikovao praksu da se suvo drvo uklanja iz šume, jer je poznato da ono ima važnu ulogu u obnavljanju ekosistema. Suvo drvo je, naime, nezamenjivo u lancu ishrane i pruža dom različitim grupama organizama, uključujući i ptice, a uklanjanjem mrtvih stabala nestaju staništa najugroženijih vrsta ptica, poput sova i detlića.

Ružić je zamerio i stručnim institucijama, fakultetima i institutima, sa izuzetkom Biološkog, što se ne zauzmu javno protiv devastacije Golije.

Pavle Pavlović, turistički i planinski vodič je uputio publiku u malo poznat podatak da Golija predstavlja prostranstvo koje bi se prostire u pet jedinica lokalne samouprave: dva grada i tri opštine. On se saglasio sa Ružićem u oceni postojećeg stanja na ovoj planini i najvećih pretnji po njene ekosisteme. Pavlović je publici predstavio foto-dokumentaciju prirodnih lepota Golije, sa naglaskom na vodotokove i vodene površine: pritoku Studenice, Izubru, nekadašnje stanište bizona, reku Brevinu, Košenovo jezero, u kome i danas ima mrmoljaka, Veliko, Daićko jezero i druga. Pavlović je pohvalio aktivnosti Parka prirode i Srbijašuma na istraživanju prirode Golije, u kojima su, između ostalog, otkrivena dva nauci dosad nepoznata jezera u selu Kuti.

Bojana Minović, aktivistkinja inicijative Sačuvajmo planinske reke Kraljeva, fokusirala se na vizuelnu prezentaciju uništavanja reka izgradnjom mini hidroelektrana. Devastaciju vodotokova predstavila je i na nekoliko primera, uključujući i reku Brevinu, i već pomenute Sokolsku, Gokčanicu i Brezansku reku. Minović je, kako kaže, porazilo kako sva lepota reka, a sa njom i uspomene svih koji su ih poznavali, na naše oči nestaje. “Brezanska reka je nekada bila ponos planinara kraljevačkog kraja”, dodala je, objašnjavajući da ih “zločin nad prirodom koji se tu dogodio”, nestanak životinjskih vrsta i narušavanje krajolika, dovodi u očajanje.

U toku programa pristigla je i vest iz publike da je procenat računa za struju koji se plaća na ime troškova za obnovljive izvore energije za narednu godinu povećan čak 5 puta. “Ako imamo u vidu da je za 6 godina Srbija kroz taj vid subvencija za OIE, od kojih nažalost većina odlazi na male derivacione HE, potrošila oko 105 miliona evra, u pitanju je alarmantna vest”, upozorila je Iva Marković.​

Lokalno stanovništvo nije dovoljno obavešteno o problemima o kojima se govorilo. Primera radi, malo ko osim stručnjaka zna da je u toku izrada novog katastra malih hidroelektrana i novi prostorni plan Republike Srbije, u kojima bi morala da učestvuje i zainteresovana javnost.

U završnom delu događaja učesnici su prodiskutovali o tome kako bi trebalo da zamišljamo tranziciju ka obnovljivim izvorima energije budući da će politike koje se danas definišu imati dalekosežne posledice.
​
Ovaj događaj organizovan je u okviru međunarodne kampanje Spasimo plavo srce Evrope.